ەلىسحان ءالىپ ۇلى (1908-1943) – قازاق حالقىنىڭ باسىنا زۇلمات كۇندەر تۇسكەن 1930-1940 جىلدارداعى قاندى كۇندەردىڭ قۇربانى. ۇلت قاھارمانى. ەل-جۇرتىن زۇلىمدىقتان قۇتقارۋ جولىندا جان اياماي ارپالىسقان كۇرەسكەر تۇلعا.
كەڭەستىك قىزىلداردىڭ ساياساتىن كوشىرىپ قولدانعان قىتايلىق زۇلماتتىڭ قول شوقپارى بولعان شىڭ شىساي داۋىرىندە شىنجاڭداعى قازاق حالقى قاتتى كۇيزەلىسكە، اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىرادى. سونىڭ كەسىرىنەن تۋعان جەر – ۇشقان ۇياسىنان الىستاپ بوسقىندىق كۇي كەشتى.
ەلىسحاننىڭ اكەسى ءالىپ جامىسباي ۇلى حالقىنا قامقور بولعان كورنەكتى تۇلعا ەدى. 1931 جىلعى جۇڭگو ۇكىمەتىنە قارسى قۇمىلدا تۋعان قوجانياز، جولبارىس باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىن قولدادى دەگەن ايىپقا ۇشىرايدى. سول ءۇشىن دە 1932 جىلى قارا كۇزدە باركولدە شىڭ شىسايدىڭ چيڭ پيشۋ اتالاتىن جەندەتى جاعىنان بۇكىل اۋىلىمەن قىرعىنعا ۇشىراپ، شاھيد بولعان.
وسى قىرعىن جايىندا قىتايدا وتكەن كورنەكتى حالىق اقىنى سۇلەيمەن ءدارىباي ۇلى بىلاي دەيدى:
ءالىپتى ءسويتىپ ولار قىرىپ سالدى،
مال-مۇلكىن تۇگىن قويماي جيىپ الدى.
تۇيە مەنەن قويىنىڭ ءبارى كەتىپ،
ءالىپتىڭ جىلقى دەگەن مالى قالدى.
وسىلاي بەس-التى اۋىل تۇگەدى عوي،
شاپقاندار مال-مۇلكىنە بوگەدى عوي.
قاپتىقتان قوجاقىن مەن ەلىسحان دا،
تۇسىنان «توي توبەنىڭ» كەلەدى عوي.
بۇل كەزدە ءالىپتىڭ اعاسى قوجامبەرگەن موڭعولياعا قاراي كوشىپ ەدى. كوشتى توقتاتۋ جانە ەلدى قايىرىپ اكەلۋگە ءالىپ – ءىنىسى قوجاقىن مەن بالاسى ەلىسحاندى اتتاندىرعان بولاتىن. ولار ەلدى قايىرىپ اكەلىپ، اۋىلعا ورالعاندا قىزىل قىرعىننىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. كارى-جاس دەمەي تۇتاس اۋىلدان 117 ادامدى قىرىپ سالىپتى. كىشى شەشەسى شاربەن مەن ءىنىسى سەتەرحاندى ولجالاپ، بۇكىل اۋىلدىڭ مال-مۇلكىن توناپ، قاشىپ بارا جاتقان جۇڭگو ارمياسىنا ەلىسحاندار جانتالاسا وق جاۋدىرادى. الايدا جاۋدىڭ ادام سانى وتە كوپ، قازاقتار از عانا ادام بولاتىن. جاۋلارىن قاداپ اتقان قازاقتار ولاردىڭ از ادامىن شىعىنداعانىمەن، كوبى قاشىپ قۇتىلىپ كەتەدى. ەلىسحان جاۋعا اۋىلدى كورسەتىپ، جول باستاپ كەلگەن جەرگىلىكتى جۇڭگو ساتقىندارى مەن توناۋشىلارىن قىرىپ سالادى.
سۇلەيمەن اقىن وسى كەزدەگى ەلىسحان جايىن:
شوشىنعان بارلىعى دا قالتىلدايدى،
ولىمنەن سوندا ەلىسحان تارتىنبايدى.
اقىلىنا ساي كەلگەن قايراتى بار،
تاسبيكە ءالى سودان ارتىلمايدى.
كىسىدەي كوپتى كورگەن ءجۇردى ساسپاي،
جەرلەدى بارلىعىن دا قورقىپ قاشپاي.
كەگىن الىپ، كەرەگىن جايعاستىردى،
ەرتىپ اپ، تاسبيكەسىن ءوزى باستاي، – دەپ سۋرەتتەيدى.
بۇل شىن مانىندە ەلىسحاننىڭ نە ءبارى 24 جاسقا شىققان كەزى ەدى.
مىنە، وسى ءبىر قاندى وقيعا ەلىسحاننىڭ ەل باستاپ كوشۋىنە اسەر ەتكەن ەرەكشە جاعداي بولدى.
ءسويتىپ، وسى قىرعىننان كەيىن التاي-باركولدى جايلاعان قازاقتار گانسۋ، چيڭحاي ولكەسىنە قاراي كوشىپ، ونداعى دۇڭعان مۇسىلماندارىنان كومەك الۋدى، سولارعا سۇيەنۋدى ويلادى.
شىڭ شىساي كوشتى توقتاتۋعا بۇيرىق بەرگەنىمەن ساقاداي سايلانعان قازاق قولى سوعىسا ءجۇرىپ قۇمىل وڭىرىنەن وتەدى. قۇمىلدان كەيىنگى شىڭشيسا اسۋىنان (ءدوڭباستاۋ) توسقان جۇڭگو ارمياسىنىڭ دا كوزىن قۇرتادى.
وسى كەزدە كەڭەس وداعىنان كەلگەن اباي قاسىم ۇلى قۇمىل ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى جانە باركول ەلىنىڭ باسقارۋشى اكىمى سالاۋاتىمەن باركول حالقىن ءبىر جاعى الداپ-ارباپ، ءبىر جاعىنان ۇركىتىپ-قورقىتىپ قاتال باسقارۋعا كىرىسەدى. ەلىسحان كوشىپ كەتكەننەن كەيىن قالعان ەلدى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاۋعا بار كۇشىن جۇمسايدى.
ەل سەركەلەرىنىڭ الدى ۇستالا باستاعاندا، ارتى وزدەرىنە ءتونىپ كەلە جاتقان قاتەردى تەز اڭعارادى. اباي مەن شىڭ شىسايدىڭ زۇلىمدىعىن سەزگەن كەيىنگى ەل دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەلىسحاننىڭ سوڭىنان كوشەدى.
شىڭ شىساي قاشا كوشكەن قازاق اۋىلدارىن اياۋسىز بومبالايدى. كوكتە ۇشاق، جەردە ماشينا جانە اتتى اسكەر كوشتى توقتاتۋعا جانتالاسا ارەكەتتەنىپ حالىققا وق جاۋدىرادى. ەل باستاعان باتىرلار مايداننىڭ الدىڭعى لەگىنە شىعىپ، جاۋلارىمەن ايانباي اتىسادى. كوشتى قورعاپ، ولاردى ۇزدىكسىز العا جەتەلەي بەرەدى.
ەلسىحان بولسا اڭساعان دۇڭگەن گەنارالى – ما بۋفاڭعا دا جەتەدى. كوپ ۇزاماي قالعان ەل دە ونىڭ سوڭىنان سول توڭىرەككە بارادى.
شىن مانىندە مابۋ فاڭ دا گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ اسكەري گەنارالى ەدى. دەگەنمەندە ول شىنجاڭدى دارا بيلەگەن شىڭشىسايدىڭ ءبيلىلىن قۇلاتسا، بۇل ءوز ۇستەمدىگىنەن شىعىپ كەتكەن شىڭ-عا ءتىسىن باسقان جاڭ كايشىگە ءتيىمدى بولار ما ەكەن دەپ تە ويلاعان. الايدا، ءدال وسى كەزدە ونىڭ قولىنا قاشقىن قازاقتاردى قايتارىپ بەرۋ تۋرالى شىڭ شىسايدىڭ حاتى دا كەلىپ تيەدى.
ءسويتىپ، ما بۋفاڭ ەندىگى جەردە ساياسي ويىندار وينايدى. ءبىر جاعىنان جاڭ كايشىنى، ءبىر جاعىنان شىڭ شىسايدى دا الداي تۇرىپ، قازاقتاردى ءوزىنىڭ قوسالقى قوسىنى رەتىندە جاساقتاۋدى قاراستىرادى. الايدا ەلىسحان وعان بىردەن باس يمەي، دەربەس قازاق قولىن جاساقتاپ، تىزگىن-شىلبىردى ءوز قولىنا الۋدى ويلايدى. ەلىسحاننىڭ وزىنە بويسىنبايتىنىن اڭعارعان ما بۋفاڭ ەندىگى جەردە ونىڭ كوزىن قۇرتىپ، حالقىن قۇلدىققا ۇستاۋ پيعىلىنا كوشەدى. مۇنى ەلىسحان دا انىق اڭعارادى.
وسىلايشا ەندىگى جەردە ما بۋفاڭ مەن ەلىسحاننىڭ تەكە تىرەسى باستالادى.
ەلىسحاننىڭ سوڭىنان ەرگەن وردالى ەل بولسا، ەلىسحانعا جەكە دارا ەل باسقارۋ بيلىگىن سۇرايدى. بۇگىنگى كۇننىڭ سوزىمەن ايتقاندا گانسۋ-چيڭحايدى مەكەندەگەن قازاقتارعا دەربەس اۆتونوميا بەرىپ، ونىڭ باسشىسى ەلىسحان بولۋى كەرەكتىگىن تالاپ ەتەدى. ونداعى ماقساتتارى الدى-ارتىن تۇگەندەپ، كۇش توپتاپ، شىنجاڭعا جورىق جاساپ، شىڭ شىساي بيلىگىن اۋدارۋ ەدى.
ما بۋفاڭ بولسا گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ «قازاقتاردى باسقارۋ ساياساتىن» جەلەۋ ەتىپ، ولاردى ايماقتارعا ءبولىپ، السىرەتۋ ارقىلى ءوز ايتقانىنا كوندىرمەكشى بولادى.
تايتالاسقان ساتتەردە قازاقتاردىڭ بيلىككە قۇمارلىعىن بايقاعان ما بۋفاڭ ەل ىشىنەن كوپتەگەن كىسىلەردى شاقىرىپ، ولارعا ءتۇرلى-تۇستى مانساپ ۇسىنۋ ارقىلى ءوزارا ىرتكى سالۋعا كىرىسەدى. كەيبىرىن ەلىسحانعا قارسى قويادى. قازاقتاردى ءوز ىشىنەن ءىرىتىپ قانا قويماي، كورشىلەس موڭعول جانە تاڭعىتتارمەن بولعان ارا-قاتىناس تا ۇلتتاردى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ارازدىق تۋدىرۋعا كىرىسەدى. ءسويتىپ، تۇرعىلىقتى موڭعولدار مەن قازاقتار اراسىندا دا ۇرلىق-قارلىق، جاۋلاسۋ بەلەڭ بەرەدى.
وسىنداي ءار ءتۇرلى قاقتىعىستاردىڭ سوڭى قاندى قىرعىنعا ۇلاسادى. ما بۋفاڭ ءوزىنىڭ اسكەري باسشىلارىنا بۇيرىق بەرىپ، ەلىسحاننىڭ كوزىن قۇرتۋدى تاپسىرادى.
1940 جىلى تامىزدا، ەلىسحان ما بۋفاڭنىڭ تەپەرشىگى مەن قىسىمىنا ءتوزىپ تۇرا الماي، چيڭحايدان تيبەتكە قاراي كوشەدى.
وسى جايلار ءسوز بولعاندا حاليفا التاي «التايدان اۋعان ەل» كىتابىندا:
«1940 جىلدىڭ جازى.
ەلىسحان يت ارقاسى قيانداعى – التىنشوگەگە بارىپ قوندى. التىنشوگە – گانسۋ ولكەسىندە، تيبەت شەكەراسىنا جاقىن ولكە. كوزى اشىق، جالىن-سەرپىنى قايتپاعان جاس جىگىتتىڭ ەلدەن وقشاۋ، بولەك قونۋىنىڭ دا سەبەبى بار-دى. اتا-بابا امانات ەتكەن اتاجۇرت ارتتا قالدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى جەر، وسى ەل مەكەن بولا ما ەكەن؟! قايدا بارسا دا قورقىتتىڭ كورى. باياعى ءسان-سالتانات، ساۋىق-سايران كوزىنەن بۇل-بۇل ۇشقالى قاشان. اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءوتىپ جاتقان سۇركەي تىرلىك، وسىنىڭ ءبارى ەلىسحاندى ءبىر ءسات وي شىرماۋىنان سەرپىلتىپ كورگەن ەمەس.
ارى-ويلاپ بەرى ويلاپ اعايىن، جولداس-جورالارىرمەن اقىلداسۋدى ءجون دەپ تاپقان ول ساۋىتباي، بەگي، قويشى، سابىرباي، ءىلياس، جاۋكىش قاتارلى ادامدارمەن اقىلداسا كەلىپ، تيبەت ارقىلى ءۇندىستانعا ءوتۋدى ءجون كورەدى...
ەلىسحان باستاعان توپ اتقا قونادى. ءسويتىپ، جاۋدى تاۋىپ، ولارعا سوققى بەرىلەدى. كوشتىڭ جولى تازارتىلادى»، – دەپ باياندايدى.
چيڭحايدىڭ التىنشوقى ساحاراسىندا ما پۋفاڭنىڭ ورىنباسار بريگادا كومانديرى حان جينباۋ (فۋ ءلۇيجاڭ) ولاردى قۋىپ جەتىپ قورشاپ الادى.
بۇل وقيعا جايىندا قارامولدا اتالعان سەيىتحان بورتانقاجى ۇلى بىلاي دەپ جىرلاپ ەدى:
ەلىسحاننىڭ حان جيڭباۋعا(فۋ ءلۇيجاڭ) ايتقانى:
ەلىسحان ايتتى سوندا: ۇقساڭ جايىم،
ادىلدىك ىزدەپ كەلدىك پاتشايىم.
پاتشانىڭ جارلىعى دەپ مال قايتارسام،
سۇراقسىڭ قوياسىڭ با ادام قانىن.
ەلىسحان اللانىكى ءامىر، پاتشانىكى ءۋاجىپ دەپ ءبىلىپ، «ءبىز بويسۇنساق، ولگەن ادامدارىڭا قۇن الامىز دەپ بىزگە اۋىز سالمايسىڭدار ما؟» دەگەن سۇراق قويادى.
دۇڭگەن ايتتى: كەرەك جوق ءبىر قيسىق جول،
قول قويىپ ما بۋفاڭعا بۇقارا بول.
قاس قىلساق ءبىر اللاعا تاپسىرشى دەپ،
قۇرانعا تاڭبا باسىپ الىستى قول.
شاتىرعا قازاق ساۋلاپ ءتۇستى كەلىپ،
جايراڭداپ دۇڭگەن جاتىر جاۋاپ بەرىپ.
ەلىسحان: وتكەن ءىستىڭ كەرەگى جوق،
پاتشانىڭ بالاسىسىڭ اقىل سەرىك!
بۇلايشا توقتامداستى ءسوزدى بايلاپ،
باستاعان ءبىر ساپارعا قۇداي ايداپ.
شاقىرىپ ەرتەڭىندە ەلىسحاندى،
كىسەندەپ ءۇش كىسىمەن الدى بايلاپ.
قازاق قولىن قاندى سوعىس ارقىلى الا المايتىنىن بىلگەن دۇڭگەندەر جاعى قۇران ۇستاپ ەلىسحان توبىن الدامالاپ قولعا تۇسىرەدى. مالىن بۇلاپ، باس كوتەرگەن جىگىتتەردى وققا ۇستايدى. قىز-قاتىندارعا دەيىن اۋىز سالادى.
قول-اياعى بايلاۋلى ەلىسحان امالسىز كۇيدە تىپىرشيدى. وزىنە تاماق تاسۋشىلار ارقىلى اعاسى قوجاقىنعا سالەم ايتىپ، «نە ولەتىن كۇن، نە ولتىرەتىن كۇن» دەگەن بايلامعا كەلىسەدى. ءسويتىپ، ءتۇن ورتاسى اۋعان شاقتا قوجاقىن باستاعان قازاق قولى اسكەرلەردىڭ شاتىرىنا لاپ قويادى. قارۋدىڭ ءبارىن تارتىپ السا دا قوجاقىن جالعىز عانا جەڭ مىلتىعىن (ناگانىن) جاسىرىپ قالعان ەدى. ەلدىڭ قولىنداعى بالتا-كۇرەك، سويىل-شوقپار ارقىلى جاۋدىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارادى. الدى قىرىلعانىن بىلگەن كەيىنگى جاۋلار دا اتىسقا شىعادى. ەكى جاق اراسىندا قيان-كەسكى ۇرىس باستالادى.
قول-اياعى بوساعان ەلىسحان ءبىر جاعى جاۋمەن اتىسىپ، ءبىر جاعى ەلدى باستاپ كوشىپ، ارپالىسقا تۇسەدى. ەكى جاقتان دا شىعىن بولادى. قولىنا قارۋ تيگەن قازاق جىگىتتەرى جاۋىن دا اياماي قىرعىندايدى. وقتىڭ استىندا قاشا كوشكەن كوش ءولدىم-تالدىم دەگەندە جاۋدىڭ تىرناعىنان قۇتىلادى.
حان جينباۋ باستاعان كوپ ادامى قىرىلعان ما بۋفاڭ دا قاتتى كەكتەنىپ، قازاقتاردى اياۋسىز قىرۋدى تاپسىرادى. ەلسىحان اۋىلى قاشا كوشىپ، قۋىپ كەلگەن قۋعىنشىرلاردى وقپەن قايتارادى. الايدا ءبولىنىپ-جارىلىپ قالعانداردى جاۋلارى اياسىز وققا ۇستاپ، قىرىپ سالادى. تالاي اۋىلدىڭ، تالاي شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنى وشەدى.
قاشا سوعىسىپ، قان جىلاپ بارا جاتقان ەلدىڭ الدىنان تاڭعىتتار قارسى وق اتادى. الىمجەتتىك جاساپ، مالىن بۇلاپ، بالالارىن ۇرلاپ الۋعا دەيىن بارادى. ءسويتىپ، قىتايدان قاشقان ەلىسحان كوشى دۇڭگەندەرمەن اتىسا قاشىپ ءجۇرىپ، ەندىگى جەردە «قولىق» اتالعان تيبەتتىكتەرمەن قاندى قاقتىعىسقا بارادى.
وسىنداي وقيعالاردىڭ بارلىعىندا اقىل مەن قايراتىنا سۇيەنگەن ەلىسحان اعاسى قوجاقىنمەن تىزە قوسا وتىرىپ، بوگەتتەردىڭ ءبارىن بۇزىپ وتەدى. جاۋلاسقاندى وقپەن جايراتادى. سويلەسكەندى اقىلمەن الادى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بارعان جەرىندەگى حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا ءتىلىن مەڭگەرىپ وتىرعان. قاجەت تۋعاندا سول حالىقتاردىڭ باستى وكىلدەرىمەن اۋدارماشىسىز سويلەسەتىن دارەجەگە جەتەدى.
تيبەت جەرىنە كەلگەننەن كەيىن ازداپ ەسىن جيىپ، الداعى كوشتىڭ باعىتىن ايقىندايدى. گيمالاي اسىپ ارعى بەتتەگى ۇندىستان-پاكىستان مۇسىلماندارىنا جەتىپ ءبىر جاعىنان جان ساۋعالاپ، ءبىر جاعىنان كومەك الۋدى ارماندايدى. ءسويتىپ، دۇنيەنىڭ ەڭ بيىك شوقىسى – گيمالايدى باعىندىرۋعا بەل بايلايدى. قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ قىرعىنعا ۇشىراعانىنا قاراماي العا جىلجيدى. العان بەتىنەن قايتپايدى.
وعان ىلەسكەن ەل باسىنىڭ ءبىرى زايىپ ءتايجى تيبەت ۇستىرتىندە كوز جۇمىپ، ونىڭ ۇلى قۇسمان وسىدان كەيىن ەلىسحانعا سەرىك بولادى.
ءسويتىپ كوش 1941 جىلى تامىز ايىندا ءۇندىستان شەكاراسىنان وتەدى. كوشپەن وتكەندەردى ساناعاندا جيىنى 3039 ادام بولادى. جول بويىنداعى قاندى قىرعىنداردان كەم دەگەندە 6-7 مىڭ ادام كوز جۇمعان ەكەن.
بۇل تۋرالى سەيىتحان (قارامولدا) بورتانقاجى ۇلى ءۇندىستان شەكارا باسشىسىنا بارعان كەزەڭىن:
ءۇش جىلداي جاپان ءدۇزدى كەزىپ ءجۇرىپ،
مىنەكي، جەرىم وسى ءسىزدى تاپقان.
پاتشامىز ءبىرى – ەلىسحان، ءبىرى – قۇسمان،
تىرىدەي جولدا قالدى ءبىرتالاي جان.
ەكى-ۇش جىل ءۇندىستاندى ىزدەپ كوشىپ،
ءبىز كەلدىك مەدەت تىلەپ ءبىر اللادان، – دەپ جىرلايدى.
ول كەزدە ۇندىستان-پاكىستان اعىلشىنداردىڭ باسقارۋىنداعى ءبىرتۇتاس ەل بولاتىن. تەك، 1947 جىلدان كەيىن عانا ءۇندىستان، پاكىستان ايىرىم-ايىرىم ەكى ەل بولعان ەدى.
ەل زۇلجالا اسۋىنان اسىپ، مۇزافاراد قالاسىنىڭ ىرگەسىنە كەلگەننەن كەيىن دە وسى ورىندا ۇزاق بايلانىپ وتىرىپ قالادى. اۋارايىننىڭ قولايسىزدىعىنان جۇقپالى اۋرۋ تاراپ قازاقتار تاعى دا قىرعىنعا ۇشىرايدى.
ەلىسحان بولسا تاعى دا جان اياماي كۇرەسۋگە بەكيدى. جات ەل، جات جەردە ءجۇرمىن دەپ ولياماي، وزدەرىن قورشاپ تۇرعان اسكەرلەردەن تۇندەلەتە ۇرلانىپ شىعىپ، تەرناۆا جاققا ءوتىپ وزىنە جاقتاس مۇسىلمان باسشىلارىن تاۋىپ سويلەسەدى. سولاردىڭ كومەگىمەن مۇزافاراباد جەرىنەن پاكىستاننىڭ ىشكى ايماقتارىنا جىلجيدى. اۋەلى تەرناۆاعا كوشىپ كەلەدى.
وسى جايلار ءسوز بولعاندا حاليفا التاي ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازدى:
«ءبىر كۇنى ءتارناۆاعا اعىلشىننىڭ ءۇندىستانداعى باس وكىلى سەر لورد حالفاكس دەيتىن ادام كەلدى...
ءبىز جاقتان ەلىسحان سويلەپ، بوسقىنداردىڭ ارىز-ارمانىن ايتتى. ءار ادامعا بوسقىن دەگەن بەلگى قاعاز بەرىلسە، بۇكىل ءۇندىستان كولەمىندە ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات ەتىلسە، كىم قايدا بارىپ، قايدا ورنالاسادى ءوز ەركىندە بولسا، دەگەن وتىنىش-تىلەك ءبىلدىردى. ءبىزدىڭ قولىمىزعا بۇكىل ەل كولەمىندە ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات ەتىلگەن، ۋاقىت مەرزىمى كورسەتىلمەگەن بوسقىن دەگەن قاعاز بەرىلدى. كوڭىلدەرىمىز كوتەرىلىپ، ارقامىز كەڭىگەندەي بولدى.
سونىمەن، ءۇندىستاننىڭ قاي بۇرىشىنا بارامىز دەسەك، وسى قاعاز ارقىلى كەتە بەرەتىن بولدىق».
مىنە، حاليفا التاي اقساقالدىڭ بايانىنان كورگەنىمىزدەي، ەلىم-جۇرتىم دەپ قان جىلاعان ەلىسحان ەڭ سوڭىنا دەيىن كۇرەسىپ، جۇقپالى دەرتتەن قۇرىپ-جوعالۋعا اينالعان قانداس اعا-باۋىرلارىنا ەرەكشە قۇقىقتى «بوسقىندىق كۋالىگىن» الىپ بەرەدى. ەگەر ءدال وسى كۋالىك قولدارىنا تيمەگەندە، ولاردىڭ كۇنى نە بولار ەدى. مۇمكىن تەلىم-تەلىمى شىعىپ، ءتۇپ-تقيانىنا دەيىن قۇرىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟!
1934-1935 جىلدان باستالعان العاشقى كوش جاۋدىڭ قىرعىنىنا ۇشىراي وتىرىپ، 1941 جىلى ءۇندىستان جەرىنە جان ساۋعالاپ وتسە دە، اۋرۋ تاراپ، ادام ءولىمى توقتامايدى. شەكارادان ساناپ وتكىزگەندە 3039 ادام بولسا 1951 جىلعا كەلگەندە 1400 ادام عانا قالعان. التاي مەن باركولدە تۋعان تالاي سابازدىڭ باسى جات جەردە ۇندىستان-پاكىستان توپىراعىندا قالدى. شامامەن 1600 ادام سوندا جەرلەندى.
ەلىسحان مۇنىمەن توقتاپ قالماي، ەس ءجيىپ، ەتەك-جەڭىن قىمتاپ، حالقىن بۇل جەرلەردەن دە الىپ كەتۋدى ويلايدى. امال نەشىك، كوسەم ويلى كوش باسشىسى ەلىسحان ءالىپ ۇلى 1943 جىلى پاكىستاندا اۋرۋدان قايتىس بولادى.
دەمەك، ەلىسحان جانە ونىڭ ەلىنىڭ باسىنداعى قاندى قىرعىن 1932 جىلدان باستالىپ، 1943 جىلى ءوزى ولگەنگە دەيىن جالعاسادى. قانشا قاشا كوشسە دە زۇلىمدىق، اجال ونى قۋعانىن قويمايدى.
كۇندىز-كۇلكى تۇندە ۇيقىدان ايرىلعان ەلىسحان قاي كەز، قانداي جاعدايدا بولماسىن قارا باسىنىڭ قامىن ويلاماعان. تەك قانا ەلىم دەپ ەمىرەنە كۇرەسىپ قان كەشىپ ءوتتى. نە بارى 35 جاسىندا شاھيد بولدى.
سۇيەگى پاكىستاننىڭ دير ايماعىنىڭ جاندۋىل جەرىندە بارۋىن اتالاتىن مەشىتتىڭ تۇبىندە جاتىر.
وسى جايلارعا توقتالعاندا حاليفا التاي «التايدان اۋعا ەل» كىتابىندا: «ەلىسحان سوزگە ۇستا، جاۋىنا باس يمەيتىن ەر جۇرەك، قىسىل-تاياڭدا جول تابا بىلەتىن اقىلدى ازامات بولاتىن. سوناۋ التايدان وسى اراعا دەيىن ەلدى باستاپ كەلگەن دە سول ەدى. ەل-جۇرتقا قايىرىمدى دا كىشىپەيىل. وسىنداي ءبىر حالىقتىڭ ارداقتى ازاماتى نە بارى وتىز بەس-اق جاستا (1943 جىلى) قايتىس بولىپ كەتتى»، – دەپ كۇڭىرەنە ەسكە الادى.
ەلىسحان ومىرىندە ءۇش ايەل العان ادام. ەلىسحاننىڭ العاشقى جارى ءزۇبايدا مەن ەكى ۇلى اكەسى ءالىپتى قىرعان العاشقى قىرعىندا كوز جۇمدى. سارباس زايىپتان تۋعان رايحان پاكىستاندا ەلىسحاننان بۇرىن اۋرۋدان قايتىس بولدى. سوڭىندا قالعان ءامينوللاحان دا وزىنەن كەيىن و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە باردى. جارلارى زايىپ پەن ءباتيماعا دا سول جەردەن توپىراق بۇيىردى.
ونىڭ ارتىندا ءوز كىندىگىنەن ۇرپاق قالماسا دا، بۇگىنگى كۇنگى تۇركيا-ەۋروپا قازاقتارى اتانىپ وتىرعان ءبىر اۋلەت ەل باتىردىڭ ۇرىق-جۇراعاتى ەسەپتەلەدى. ەلىسحانمەن نەمەرەلەس تۋىساتىن اعايىن، ەل-جۇرتى دا وزدەرىن ەل باستاعان ەلىسحاننىڭ ۇرپاعى سانايدى. ونىڭ كۇرەس جولى مەن كوش باستاعان كوسەمدىگى حاقىندا حاليفا التاي، حاسان ورالتاي، دالەلحان جانالتاي، قىزىربەك عايراتولا، ءابدۋاقاپ قارا جانە شىنجاڭدىق تالاي قالامگەر تىلگە تيەك ەتتى. مەنىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن تاريحي رومانىم دا باتىردىڭ ەرلىك ىزدەرى مەن قايتپاس، قايسار رۋحىنا ارنالعان. دەمەك، ءوزى ولسە دە ەلىسحان ءالىپ ۇلىنىڭ رۋحى ءالى ولگەن جوق. ونىڭ ەسىمى ۇرپاقتار ساناسىندا ماڭگىلىك جاسايدى.
بەينە حاليفا التايدىڭ «ەستەلىكتەرىم» اتتى ولەڭ كىتابىنداعى:
كەمەڭگەر ايدىن ەدى ەرەكشە اسقان،
قاجىرلى قايراتتى ەدى جالىن شاشقان.
مايتالمان ءبىلىمدى ەدى ءبىر دانىشپان،
جەتكىزگەن ەلدى باستاپ ول الىستان.
ءتوزىمدى اقىل تاپقىش باتىل ەدى،
جۇرەكتى، قورىقپايتىن باتىر ەدى.
مارقۇمنىڭ ءوزى ولسە دە اتى ولمەي،
تاريحتان ورىن الدى اقىر ەندى، – دەگەنىندەي بولدى.
حاليفا التايدىڭ اتالعان «ەستەلىكتەرىم» اتتى كىتابى 1980 جىلى تۇركيادا ستامبۋلدا جارىق كورەر الدىندا، كىتاپقا حامزا ۇشار ءشومىشباي ۇلى «ارداقتى ازامات ءالىپ ۇلى ەلىسحان» اتتى العى ءسوز جازىپتى. وندا مىناداي جولدار بار ەدى:
«تۇجىرىپ ايتقاندا، 1935-جىلداردا انا جۇرتتان شىعىپ انادولىعا جەتىپ كەلگەن كوشتىڭ جولعا شىعۋىنا، سەبەپشى بولعان ارداقتى ازامات ءالىپ ۇلى ەلىسحان بولماسا، نەمەسە باستاپ شىقپاسا، بۇل ەلدىڭ ءۇندىستانعا، سونداي-اق تۇركياعا جەتىپ كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى».
ەلىسحان قايتىس بولعاننان كەيىن قالعان ەلدىڭ ەسى شىعىپ، تۇس-تۇسقا تارىداي شاشىلا باستاعان تۇستا، 1951 جىلى قاليبەك حاكىم، قۇسايىن ءتايجى، ءسولتانشارىپ ءتايجى، دالەلحان جانالتاي، ت.ب. لار باستاعان ەكىنشى كوش ولاردىڭ ىزىمەن گيمالاي اسىپ پاكىستان توپىراعىنا جەتكەن ەدى.
بۇل حاباردى ەستىگەن حاليفا التاي عاقىپ ۇلى، قۇسمان ءتايجى زايىپ ۇلى، اتەيحان بىلگىن قايسا ۇلى سيىقتى ەل ادامدارى ولارمەن بايلانىسقا شىعىپ، ەكى جاق ۇشتاسا وتىرىپ، كوشتىڭ بەتىن تۇركياعا بۇردى.
وسى وقيعالار نەگىزىندە حالىق جادىندا اڭىز بەن اقيقات اراسىندا «ەل باستاعان ەلىسحان» دەگەن ات قالدى. تۇركياعا كوشۋ يدەياسىن العاش رەت ورتاعا قويعان دا سول ءباھادۇر ەدى.
كەيىننەن كوش تاريحىنا قاتىستى كوپ كىتاپتار جازىلدى. الايدا ەلىسحاننىڭ ومىرىنە قاتىستى تىكەلەي شىعارما جازىلماعان ەدى. اللانىڭ قالاۋىمەن سول مىندەتتى ورىنداۋ بىزگە بۇيىرىپ، «قارالى كوش» اتتى تاريحي رومان جازدىم. كىتاپ قازاقستاندا ءۇش رەت، تۇركيادا ءبىر رەت (تۇرىك تىلىندە) باسىلدى.
شىندىعىندا دا اللا تاعالا ەلىم، جەرىم دەپ كۇرەسكەن شاھيتتىك ءومىردىڭ يەسى ەلىسحان ءالىپ ۇلىنىڭ ەسىمىن التىن ارىپتەرمەن جازىپ تاريحقا تاڭبالادى. ونىڭ اتى ادەبيەتتەردەن، تاريحي كىتاپتاردان ورىن الدى. تۋعانىنا 110 جىل تولۋى بايلانىسىمەن ارتىندا قالعان ەلى باتىر كوشباسشىسىن ەمىرەنە ەسكە الدى. باتىردىڭ ۇرپاقتارى قىتايدان، قازاقستاننان، ەۋروپادان جينالىپ تۇرىك ەلىندە باس قوستى. عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتىپ، قۇران حاتىم باعىشتالىپ، اس بەرىلدى.
«ەر ءوزى ءۇشىن تۋىپ، ەلى ءۇشىن ولەدى» دەگەن اتالى ءسوز ءدال ەلىسحان ءالىپۇلىنا ارنالىپ ايتىلعانداي بولادى. حالقى باردا، ارتتا قالعان ەل-جۇرتى باردا ول ءبىزدىڭ ارامىزدا ماڭگى ءتىرى.
قازاق ۇلتى – بۇگىنگى قازاقستان اتتى مەملەكەتى بارلىعى ءۇشىن باقىتتى. بۇل جالعىز ەلىسحان عانا ەمەس، مىڭداعان بوزداقتاردىڭ قاندى كۇرەسى مەن ءۇمىت-ارمانىنىڭ جەڭىسى مەن جەمىسى. ءوزى جەتە الماسا دا حالقى جەتكەن مۇراتى، بەلەسى. سوندىقتان دا كەيىنگى بۋىن ەركىندىكتىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن تەرەڭدەي ءتۇسىنىپ، ونى ماڭگىلىك قورعاپ ءوتۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك جولىندا باسىن بايگەگە تىگىپ، شەيىت بولعان باتىر بابالاردىڭ ەرلىك رۋحى – ۇرپاققا ونەگە!
ءجادي شاكەن ۇلى
جازۋشى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
